Zerzevan Kalesi, Diyarbakır ile Mardin ortasında bulunur. 2020’de Dünya Mirası Süreksiz Listesi’ne giren kale Roma İmparatorluğu periyodunda hudut garnizonu olarak kullanılmıştır. Zerzevan isminin Kürtçe’deki altın sözünden türetildiği düşünülmüştür. Zerzevan Kalesi’nin antik ismi büyük ihtimalle Samachi’dir.
Kalede 2014 yılında hafriyat çalışmaları başlamıştır. Bu çalışmalarda 2014 yılına başlayan hafriyatlar sonucu 12 metre yüksekliğinde, bin 200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 22 metre yüksekliğinde gözetleme kulesi, kilise, saray, konut, kaya mezarları, hamamlar, tahıl ve silah depoları ile 54 su sarnıcı ortaya çıkarılmış. 2017 yılında bulunan Mitras Tapınağı günümüzde kalenin en çok ilgi çeken yapısı pozisyonundadır.
ZERZEVAN KALESİNİN TARİHİ
Zerzevan kalesinin geçmişinin Asur devrine kadar uzandığı düşünülmektedir. Mevcut mimari kalıntılar ve hafriyat çalışmalarında ele geçen buluntular, alanın M.S. 3. yy’da kullanıldığını gösteriyor. Stratejik pozisyonu nedeniyle birçok Roma- Sasani çabasına tanıklık etmiştir. Zerzevan, İslam orduları tarafından fethinden sonra jeopolitik ehemmiyetini kaybetmiştir.
60 dönümlük alan üzerinde 12-15 metre yüksekliğinde ve bin 200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi, kilise, idare binası, konutlar, tahıl ve silah depoları, yeraltı ibadethanesi, sığınaklar, kaya mezarları, su kanalları ile 54 su sarnıcı bulunan kale, tarihe ışık tutuyor.
Zerzevan kalesinin hafriyat Heyeti Lideri Doç. Dr. Aytaç Coşkun kale ile ilgili şu bilgileri veriyor:
“Buranın bu kadar ilgi çekmesinin, bu kadar merak uyandırmasının nedeni Roma’nın gizem dini Mithras var. Bütün ayinleri yer altı tapınaklarında ve büyük zımnilik içinde yapılıyor. Zerzevan Kalesi de dünyada en düzgün korunmuş Mithras tapınaklarından birisine sahip. Biz bu yılki çalışmalarda Mithras ile ilişkili yeni yapılar bulduk ve aslında kutsal alana girişten evvel birçok yapının, kutsal alandaki merasimlerin düzenlendiği yerle ilişkili olduğunu gördük ve bu alanda çalışmalarımızı ağırlaştırdık. Yerlerin Mithras ile kontağına bakarsak 1700-1800 yıllık yerler bunlar. Tapınakta ayinler yapılırken gerek koridorlardan gerekse farklı yapılardan giriş yapılıyor. Bu nedenle bunun bu gizem dini ile ilgili olduğunu düşünüyoruz ve hafriyatları da bu nedenle Mithras Tapınağı ile ilişkili yapılarda sürdürüyoruz. Doğal farklı alanlarda çalışmalar yapılıyor lakin şu an yükümüzü biraz daha bu Mithras Tapınağı’na bu Roma’nın gizem dinini içinde barınan Mithras’ın batısındaki ve burayla temaslı yeni bulunan yapılarda sürdürüyoruz. Mithras ile kontaklı koridorlar ortaya çıkarmıştık. Artık koridorlarla birlikte baktığımız vakit tapınağa geçişi sağlayan yapılar var. Bunlar üstü kapalı ve dışarıdan tapınağın da görünmediği, tapınağı da kapatan yapılar. Yapı kompleksi olduğunu söyleyebiliriz” dedi.
Merasimlerin bir kısmının bu yapılarda gerçekleştirildiğini düşündüklerini söyleyen Doç. Dr. Aytaç Coşkun, “Ana ibadet edilen yere direkt giriş yapılmıyor ve muhtemelen bunlar Mithras’ın ritüelleriyle ilgili olmalı ve yeni bulunan yapılar da çok odalı yapılar. Merasimlerin bir kısmının buralarda yapıldığını düşünüyoruz. Buradan belirli merasimi gerçekleştirdikten sonra asıl merasimin yapıldığı Mithras’a yani tapınağın içine giriş yapılıyor. Mithras Tapınağı ile bu yapılar ortasındaki yapıyı tam manasıyla söyleyebilmek için kazıların tamamlanması gerekiyor. Mithras ayininde birçok basamaklar ve farklı merasimler var. Bir gizem dini olduğu için çok fazla dışarıya açıklanmıyor. Bu nedenle biz Mithras ile ilgili bilgileri daha çok arkeolojik bulgular ve söylencelere nazaran söyleyebiliriz. Buradaki çalışmalarla tapınağın içinde hangi merasimler düzenleniyor ona bakacağız. Tapınağın içindeki merasimleri biliyoruz, zira çalışmayı tamamladık. Hem kompleks yapılar var tapınakla irtibatlı hem de farklı koridorlar var. Bu da tahminen tapınaktaki derecelere nazaran kademeli olarak bu koridorlar ve bu büyük kompleks yapılar kullanılmış olmalı. Bilhassa Mithras’ın batısındaki çalışmaları bu yılın sonunda tamamlamayı düşünüyoruz. Tapınağın çabucak yanında sığınak yapısı var. Aslında yeraltına devasa yapı inşa etmişler. Bu sığınak yapısı 5 havalandırmalı, döner merdivenli, yeraltına inşa edilmiş çok büyük bir galeri. 400 kişinin barınabileceği bir yapı. Ama biz bu yapının da Mithras Tapınağı’na yakın olması ve bu yeni ortaya çıkardığımız kompleks yapılarla bir ortada olması sebebiyle orada da tekrar Mithras ile ilgili ayinlerin düzenlendiğini düşünüyoruz” diye konuştu.