’38 Dersim harbi kararının 84. Yılı

Nevzat Onaran

Başbakan İsmet İnönü, “[Dersim’de] jandarma, hükümet vaziyete büsbütün hâkimdir” ve “[Dersim’de] takip edilen programa devam ediyoruz” dedi. Dersim’de hâkimiyet sağlanmış ve 15 Kasım 1937’de Seyid İstek idam edilmiş olsa da 1938, daha kapsamlı harekât yılı olacaktı. ’38 Dersim harbi kararnamesine 9 Haziran’da imza atıldı ve icrasına 10 Ağustos’ta başlandı.

Öncesinde Dersim’in mebus sayısı azaltılmış ve akabinde idari sistemine son verilmişti. 23 Nisan 1920’de TBMM açıldığında Dersim’in Diyap Ağa’yla bir arada altı olan mebus sayısı, sonraki periyotta ikiye indi. 30 Mayıs 1926’da Dersim vilayeti ilga edildi ve yaklaşık on yıl sonra Tunçeli vilayeti kuruldu ve 2884 sayılı Tunçeli Vilâyetinin Yönetimi Hakkında Kanun’la özel bir sistem oluşturuldu. Tunçeli’nin vali ve kumandanı olarak atanan Korgeneral Abdullah Alpdoğan, tıpkı vakitte Tunçeli, Elâzığ, Bingöl ve Erzincan’ı kapsayan 4. Genel Müfettişlik bölgesinin de müfettişiydi. Alpdoğan, direkt hükümetin yereldeki temsilcisi olarak, idamı infaz yetkisine de sahipti. Halbuki 1924 Anayasası’na (madde 26) nazaran idamı infaz yetkisi Meclis’teydi. Kanunun anayasaya muhalif olmasını Adliye Encümeni Kâtibi Raif Karadeniz (Trabzon), TBMM’de şöyle savundu: “Yalnız, memleketin yüksek menfaatini bir tarafa koyduk ve öbür tarafa da yasal mevzuatımızı koyduk ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu’na karşı beslenmesi lazım gelen perestiş ve hürmeti de göz önünde tutarak düşündük ve bu sonuca vasıl olduk.”

1936’dan itibaren Dersim’e harekât, müfettişlik komutasında sürdürüldü. Harekâtın 14 Haziran ve 18 Eylül 1937’ye kadar icrasını pahalandıran Başbakan İsmet İnönü, TBMM kürsüsünde Dersim’e hâkim olunduğunu ve “medenileştirme programına” devam edildiğini söyledi. Esasen maksat olarak belirlenen, liderlik yeteneği olanların bir kısmının yakalanmış/teslim olmuş, bir kısmının öldürülmüş ve Seyid Rıza’nın idam edilmiş olduğu dikkate alındığında, Dersim’de hâkimiyet sorunu kökten çözümlenmiş olmaktaydı. Yalnızca liderlik yeteneği olanlar değil, ahalinin de iştirakiyle yaklaşık 11 bin kişi teslim olmuştu. Müfettiş Alpdoğan’la görüşen Malatya Emniyet Müdürü İhsan Sabri Çağlayangil de teslim olması istenilenlerin listesinin köylere gönderildiğini yazmıştı. Teslim olanların yanı sıra 1936-1937’nin kıymetli bir öbür faaliyeti de ahaliden silah toplanmasıydı.

Dersim özelinde “vergisini vermiyordu, nüfusunu yazdırmıyordu, askerlikten kaçıyordu” üzere argümanların harekâta münasebet olarak sıralanması ne derece rasyonellikten uzaklaşıldığının tabiridir. 1930’larda öne sürülen argümanların doğruluğunu-yanlışlığını tartışmak bir yana, bu münasebetler dikkate alınacaksa, hiç kuşkusuz Ankara, İstanbul yahut İzmir’in de Dersim kadar harekât alanı olması gerekmez miydi? Verginin vaktinde ödenmemesi bugünün de sorunu değil mi? Şayet bu münasebetlerle ömür hakkı imha edilecek olsaydı, Türkiye’de kimse kalmazdı. Yalnızca nüfus yazdırma-yazdırmama problemiyle vereceğim örnek neyin hedeflendiğini ortaya koymaktadır. 11 Kasım 1938’e kadar 11 yıllık İçişleri Bakanlığı ile devrin en “istikrarlı bakanı” Şükrü Kaya, iki çocuğunun nüfusa kaydını yaptırmadığı üzere TBMM’de sorduğunda “kayıt yaptırdım” diye mebusların elini kaldırmadığını da söyledi. Çocuğun kaydettirilmemesi bakan için olağan, Dersimli için mi kabahat? Dersimliyi reddiye o denli bir noktaya vardırıldı ki, raporlarda ve yazışmalarda resmi olarak Dersimliye “Dağ Türkü” ve lisanına de “Dağ Türkçesi” denildi. Art planda tarihi ve lisanı Türk’e nazaran tahlil eden Türk Tarih Tezi’yle Güneş-Dil Teorisi vardı. 1930’ların bu iki Türkçü tezi, sonradan resmen hatırlanmaz oldu, kullanım müddeti bitmiş olmalı ki rafa kaldırıldı.

“Dersim’i ıslahat” gerekçesiyle hazırlanan Osmanlı’da 18 ve Cumhuriyet’te 15 tane rapordan öğreniyoruz ki, asıl sorun Dersimlinin lisanı ve dinidir.

O kadar “kara propaganda” yapıldı ki, 20/21 Mart 1937’de Pah Köprüsü baskınında 33 askerin öldürüldüğünü İhsan Sabri Çağlayangil anılarında yazdı, lakin kimse baskında ne olduğunu araştırmadı; yazılan hakikat değildi. 17 Eylül 1937 itibariyle bir subay, 28 erle bir bekçi şehit ve 4 subayla, 1 bekçi ve 46 erin yaralı olduğunu belirten Başbakan İsmet İnönü, “İsyana iştirak edenlerden 265 maktul vardır. 20 yaralı, 27 yakalanmış ve müsademe esnasında 849 kişi teslim olmuştur” dedi.

1937’de Başbakan İnönü’nün tabiriyle Dersim’e hâkim olmak kâfi bulunmadı, 1938’de yine planlama yapıldı ve Dersim tümden hedeflendi. Harekâtın niteliği Haziran’da netleşti ve Ağustos-Eylül’de icra edildi. Ne yapılacağını öneren 4.Umumi Müfettişi Abdullah Alpdoğan’dı. 1 Haziran 1938 tarihi itibariyle, Alpdoğan’ın önerisi şöyleydi: “Madde 3- Subaylara bir nefer artırım tayini, erata kuvvetli besin verilmesi, Müfettişlik bölgesinde harp kararlarının cari olması ve harekâtın yapılması hakkında heyeti vekile kararı ile buyrukların verilmesine müsaadelerini arzederim.” Müfettiş Aldoğan’ın teklifini İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, hükümete iletti. Hükümet de sekiz gün sonra 9 Haziran’da “harp kararlarının cari” olacağı harekât için iki kararnameyi imzaladı. 2/8973 sayılı kararname harekâtın niteliği hakkındaydı: “Bir aydan fazla devam edeceği iddia edilen Tunceli harekâtının muharebe ve müsademeleri (harp etmeyi ve çarpışmayı) istilzam edecek (gerektirecek) mahiyette ve ehemmiyette olduğu […]” Ve 2/8974 sayılı kararname de harekâta katılacak askeriyenin beslenmesiyle ilgiliydi: “Tunceli harekâtına iştirak edecek kara, hava ve jandarma birliklerine mensup erata kuvvetli tayin verilmesi için bu hareketin sefer mahiyetinde önemli hareket olduğu […]”

Harikâtın niteliği hakkında kararname – 2/8973(solda) – Harekâta katılacak askerin beslenmesi hakkında kararname 2/8974 (sağda)

İki kararnameyle harekâtın niteliği şöyle belirlendi: Harekât bir aydan fazla sürecek, “harp etmeyi ve çarpışmayı” gerektirecek, “kara, hava ve jandarma” birliklerine kuvvetli tayin verilecek ve sefer mahiyetinde olacaktı. 9 Haziran itibariyle Dersim’de kapsamlı harp hazırlığı bu türlü alenileştirildi. Hakikaten 15 yıl sonra 20 Mart 1953’te Genelkurmay Lideri Orgeneral Nuri Yamut da harekâtın niteliğini yazdı: “[Dersim’de] harp kararları cari”ydi. Bu iki kanunî kararnameye rağmen “taş taş üstünde bırakılmayacağını” emreden 6.8.1938 tarih ve 2/9409 sayılı kararnameyse illegaldi yani Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki Başbakanlık Kararnameler Kataloğu’nda kayıtlı değildi.

Başbakan harekâtı yakından takip etti. 3. Ordu Müfettişi Orgeneral Kâzım Orbay’ın sabah akşam Başbakan Celâl Bayar’a gönderdiği telgrafları incelediğimizde anlıyoruz ki, harekâtın şifresi de “Hayat”tı. Nasıl bir tercihse, “ölüm”ün şifresi “yaşam”dı!

Dersim’de ilan edilen 1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu yasak bölgesinde harp kararlarına nazaran harekât Ağustos ve Eylül aylarında uygulandı. ’38 Dersim harekâtı sonucu evvelki yıllardan çok farklıydı. İçişleri Bakanlığı’nın 1 Kasım 1939 tarihli raporuna nazaran, 1937-1939 devrinde 13.806 Dersimli ve 199 asker-milis öldü. Yalnızca 1938’de 13.160 Dersimli ve 122 asker-milis hayatını kaybetti. Sürgün edilenlerin toplamıysa Tunçeli mebusu Necmeddin Sahir Sılan’a nazaran 20 bindir. Ölen ve sürülen dışında bir kısım Dersimli kayboldu ve çocuklar yetim kaldı. 1938 harekâtının sonucu, neyin planlandığını ve icra edildiğini anlaşılır kılmaktadır. Gerçekten 1938’de Dersim’de misyonlu 12 Mart’ın Hava Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Muhsin Batur’un anılarında yazdığı şudur: “Okuyucularımdan özür diliyor ve yaşantımın bu kısmını anlatmaktan kaçınıyorum.”

KAYNAKÇA:

TBMM ZC, devre: V, cilt 7 ve 19, s. 175-180 ve 315, 344;

İhsan Sabri Çağlayangil, Anılarım, Tanju Cılızoğlu (hazırlayan), 2. baskı, Yılmaz Yayınları, İstanbul-1990, s. 45-51;

M. Bülent Varlık (hazırlayan), Umumi Müfettişler Toplantı Tutanakları-1936, Dipnot Yayınları, Ankara-2010, s. 372; Tarih Vakfı-Necmeddin Sahir Sılan Arşivi-1,

‘Doğu Sorunu’ Necmeddin Sahir Sılan Raporları, (1939-1953), derleyenler: Tuğba Akekmekçi-Muazzez Pervan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul-2010, s. 443;

Muhsin Batur, Anılar ve Görüşler, 2. baskı, Milliyet Yayınları, İstanbul-1985, s. 25; BCA-F: 030.10/K: 111, D: 746, S:8; BCA-F: 030.18.1.2/K: 83, D: 51, S: 13; BCA-F: 030.18.1.2/K: 83, D: 51, S: 14; BCA-F: 030.18.1.2/K: 84, D: 73, S: 8; BCA-F: 030.10/K: 112, D: 755, S: 18; BCA-F: 030.10/K: 111, D: 751, S: 30; BCA-F: 030.10/K: 111, D: 744, S:1.