Mine Özdemir Günel – Kapısından içeri girildiği andan itibaren baharat kokuları eşliğinde, rengarenk lokum ve şekerlemelerin görsel şöleni içinde, çeşit çeşit kuruyemişlerle belleklerde yer edinen Mısır Çarşısı, yüz yıllardır zamana meydan okuyor. Eminönü’ndeki Yeni Camii Külliyesi’nin bir parçası olarak 17. yüzyıldan günümüze ulaşan yapı, büyük yangınlar ve depremler atlattı. 1998’de bombalı saldırıya maruz kalan çarşı onarım ve restorasyon çalışmaları sonrasında son şeklini aldı. Günümüzde, baharat, kuruyemiş, kuyumculuk, hediyelik eşya, giyim gibi farklı çeşitte dükkânların olduğu çarşının ünü dünyaca bilinse de hakkında çok az araştırma yapılmış. Bu eksikliği gören Işık Üniversitesi Mimarlık Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Özlem Sıla Durhan ve Maltepe Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. Yekta Özgüven, “Mısır Çarşısı’nı Düşünmek: Mekânsal Pratikler, Özneler, Gündelik Yaşam” başlıklı bir kitap hazırladı. Suna ve İnan Kıraç Vakfı İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nün yayınladığı kitapta Mısır Çarşısı’nın tarihi süreçte yaşadığı değişim ve dönüşümü Prof. Dr. Durhan ile konuştuk:
Esnaf ile halkı uzlaştırdı
Mısır Çarşısı, hangi mimari özellikleriyle öne çıkıyor?
Mısır Çarşısı, L biçimli bir yapı. Bu L biçimi oluşturan her iki çizgisel kolda, üzeri tonozla örtülü bir sokak üzerinde sağlı sollu olarak sıralanmış, yine üzeri örtülü dükkânlar simetrik olarak yer alıyor. Denize paralel uzanan uzun kolu ketenci, pamukçu, yorgancılar; dik uzanan kısa kolu ise aktarlar kullanmış.
Dükkânlar, günümüzdekinden farklı olarak iki bölüme sahipmiş. Aktarların kullandığı mekânlar sedir biçimli oturma elemanlarının olduğu, satış yapmaya ve ilaç kaplarını sıralamaya yarayan, satıcının oturduğu ön bölüm olan eyvan ile eyvanın arkasında yer alan, kapısı kapanan bölüm. Bu arka bölüm çeşitli ilaçların hazırlandığı, depo işlevi de gören bir mekân. Ayrıca çarşının dördü büyük, ikisi küçük olmak üzere 6 kapısı mevcut. Çarşının her iki kolunun kısa kenarlarındaki ana girişler, Balıkpazarı Kapısı ve Haseki Kapısı, revaklı ve iki katlı olarak biçimlendirilmiş. Bu girişlerin üst katları, önceleri ticaret mahkemesi olarak kullanılmış, birinde esnaf arasındaki, diğerinde esnaf ile halk arasındaki anlaşmazlıklara bakılmış.
Mısır Çarşısı’nın en özgün detaylardan biri ise ezan köşkü. Çarşının kollarının kesişim noktasında yer alıyor ve Ketenciler ve Hasırcılar Kapısı’ndan girildiğinde bizi karşılıyor.
Ezan köşkünü oluşturan bezemeli, parmaklıklı ahşap balkon ve kapakları, döner merdiveni yapıyı diğer Osmanlı arastalarından ayıran bir özellik. Ezan köşkü namaz çağrısı amacıyla aynı zamanda çarşıda satılan malların günlük birim fiyatları ve mezat sonuçlarının ilan edilmesi için kullanılmış.
Farklı karakter kazandı
Geçmişten günümüze çarşı nasıl bir değişim sürecinden geçti?
Yapı 18. yüzyıl ortalarına kadar “Valide Çarşısı” ya da “Yeni Çarşı” olarak adlandırılıyor, bu tarihten sonra Mısır Çarşısı adı yaygınlık kazanıyor.
Çarşıda aktarlar, baharat veya her türlü şifalı bitkiyi ve bu bitkilerden yapılan ilaçları satıyor.
19. yüzyılda ise Osmanlı hükümeti, diploması olmayan kişilerin ilaç satışını önlemek için yasal düzenlemeler uyguluyor. Mısır Çarşısı’nda aktarlar, 19. yüzyıl sonlarından itibaren azalmaya başlıyor.
20. yüzyıl başlarından itibaren baharatçılar ve aktarlar oldukça azalıyor.
Çarşı ve çevresinin değişim ve dönüşümünde yangınlar, depremler, onarım ve restorasyon çalışmaları da belirleyici.
Yeni Cami Külliyesi’ni çevreleyen, çarşının Balıkpazarı Kapısı’na dek uzanan duvarın ve üzerindeki kapının yıkılmasıyla cami ile çarşı arasındaki kısmi sınır ortadan kalkıyor.
1942–1943 yılları arasında gerçekleştirilen onarımda ise çarşı, bazı mimari özelliklerini yitiriyor.
Çarşının günümüze ulaşmayan bir başka özelliği ise ezan köşkünün karşısında
yer alan ahşap balkon.
20. yüzyıl boyunca İstanbul’da yürütülen imar çalışmalarının en önemli odaklarından biri Mısır Çarşısı’nı da içeren Eminönü Meydanı ve çevresi.
Çeşitli zamanlarda yapılan her çalışma ve müdahale Mısır Çarşısı’nın farklı bir karakter kazanmasına neden olmuş.
Birçok dönemin izi var
Mısır Çarşısı, İstanbul için neden önemli?
Mısır Çarşısı, yüzyıllardır Yeni Cami Külliyesi’ni gözleyen bir arasta. Tek bir yapı değil, külliyenin bir parçası. Bir döneme ait değil, birbiri üzerine yığılmış birçok döneme ait. İstanbul’un tek özgün baharat çarşısı olmasının yanı sıra modern hayatın izlerini de taşıyan bir tüketim mekânı. Birbirine karışmış çeşitli kokuları soluyarak; çeşitli lokum, şekerleme ve kurutulmuş meyveyi tadarak geçip gittiğimiz bir sokak. Belleklerde çoklu çağrışımlar zinciri oluşturan bir keşif dünyası. Görme, işitme, dokunma, tatma ve koku alma yoluyla deneyimlediğimiz bir mekân. Tüm bu özellikleriyle, İstanbul’un tarihi, mimari ve kültürel mirasının çok önemli bir parçası.